Ένσπηλος σύλληψις...

Το 1879 ο ερασιτέχνης αρχαιολόγος Marcelino Sanz De Sautuola, οδηγημένος λένε απ' το χέρι της 8χρονης κόρης του, έφερε στο φως μια τέχνη χιλιάδες χρόνια θαμμένη μέσα στους βράχους, μια τέχνη πρωτόγονης μα και πρωτόγνωρης ομορφιάς. Κι ωστόσο χλευάστηκε και διασύρθηκε γι' αυτό, κατηγορήθηκε ακόμη και για παραποίηση. Πέθανε κάποτε, πολύ νωρίτερα απ' ότι έπρεπε, προκειμένου να γευτεί την καθυστερημένη του δικαίωση. Η επιστημονική αυθεντία έσκυψε το κεφάλι, 14 χρόνια μετά το θάνατο του Sautuola, παραδεχόμενη ένα σφάλμα, για το οποίο όμως (αν εξαιρέσει κανείς το αλαζονικό ήθος) δύσκολα θα μπορούσαμε να την καταδικάσουμε. Το σπήλαιο στην Αλταμίρα (Ισπανία) ήταν το πρώτο, που αποκάλυψε τα μυστικά της σπηλαιϊκής τοιχογραφίας, ξεκινώντας με χρονολογήσεις που αγγίζουν τα 18.500 χρόνια πριν. Ακολούθησαν κι άλλα: Chauvet, Peche-Merle, Lascaux. Το μωσαϊκό της προϊστορίας άρχισε συμπληρώνεται με τα θραύσματα μιας πραγματικότητας, πολύ πιο πλούσιας, απ' ότι ήταν μέχρι τότε αρεστό ή ανεκτό.

Βλέπετε, χαζεύοντας την απρόσμενα καλοδιατηρημένη μορφή ενός βίσωνα, το βλέμμα αναμετράται όχι απλά με μια αντίληψη περί τέχνης, μα πολύ περισσότερο με μια αντίληψη του χρόνου, τελικά του ίδιου του νου και της ανθρώπινης υπαρκτικότητας. Δε μπορεί παρά να σταθεί κανείς υπνωτισμένος και άφωνος, απέναντι στη σιγουριά και τη φυσικότητα, με την οποία το χρώμα έχει αφεθεί να γλιστρίσει πάνω στο πέτρωμα. Δεν μπορεί παρά να υποκλιθεί κανείς, μπροστά στη μαεστρία των λεπτών γραμμών ή μπροστά στην αδιαμφισβήτητη οικονομία της αφαίρεσης, η οποία κατεύθυνε το χέρι του πρώιμου καλλιτέχνη. Η οικονομία δε αυτή είναι τέτοιου απαράμμιλου ύψους - δε θα μπορούσαμε να προσθέσουμε ή να αφαιρέσουμε ούτε μία γραμμή δίχως να επιβαρύνουμε ή να φτωχύνουμε, αντίστοιχα, το σύνολο - που φανερώνει μια εμπειρία και μια ωριμότητα, δύσκολο να παραδεχτεί κανείς για έναν "πρωτόγονο" άνθρωπο.

Όσον αφορά στην τεχνική αρτιότητα, αρκεί να επισημάνουμε ακόμα κι αυτή την εκπληκτική προσοχή στη λεπτομέρεια. Αν εξετάσει κανείς τα δύο μπροστινά πόδια, συνειδητοποιεί αναφανδόν ότι η αφαίρεση δεν έχει καμία σχέση ούτε με την παιδική αφέλεια, ούτε με την καρτουνίστικη ισοπέδωση. Γιατί θα περιμέναμε - ειδικά από έναν "αφελή" πρωτόγονο - τα δύο πόδια να είναι σχεδιασμένα το ένα, ως ακριβές αντίγραφο του άλλου, όπως ακριβώς τα ζώα σε μια παιδική ζωγραφιά ή στα κακότεχνα, αμάθητα σκαριφήματα των ενηλίκων. Κι ωστόσο, ο τρόπος που έχουν απεικονιστεί στο βράχο, καταδεικνύει τη σαφή πρόθεση προοπτικής, καθώς το πρώτο γίνεται ορατό σχεδόν 3/4 ανφάς, δίχως να ξεχωρίζουν οι χηλές, σε αντίθεση με το δεύτερο. Κι έτσι, ενώ δεν είναι εύκολο να μιλήσει κανείς για ξεκάθαρα "τριδιάστατη" απεικόνιση, η καλλιτεχνική αντιληπτικότητα έχει κάνει ήδη το πρώτο βήμα: ένα μέρος του ζώου αγωνίζεται να ξεκολλήσει απ' το βράχο και να σε κοιτάξει κατάμματα.

Βλέμμα, λοιπόν, σαφώς εξασκημένο πάνω στο αντικείμενό του και χέρι με σταθερή πρόθεση. Ποιο άλλο εφόδιο χρειάζεται κανείς για να χαρακτηριστεί μεγάλος καλλιτέχνης; Κανένα, θα έπρεπε να είναι η απάντησή μας, αν η κρίση μας στεκόταν ανόθευτη απ' την ύστερη, συσσωρευμένη, αντιληπτική εκλέπτυνση, η οποία όμως δεν είναι ατομική κατάκτηση, αλλά ιστορική κληρονομιά ενός ολόκληρου είδους, δηλαδή του ανθρώπινου.

Δεν θα ήταν ψέμα, αν ισχυριζόμασταν ότι όσο περισσότερη ώρα παρατηρεί κανείς, αρχίζει να υπόκειται σε μια ακατανίκη έλξη, μετέχει σε μια μυσταγωγία, άρρηκτα μάλλον συνδυασμένη με το ζωϊκό μας ψυχισμό, βαθιά, πίσω απ' τα πολιτιστικά φαινόμενα. Δε μπορεί κανείς να μην αναρρωτηθεί αν ήταν αυτό το ίδιο συναίσθημα - αποκαθαρμένο από τα φερτά στοιχεία των αιώνων που μεσολάβησαν - που προσέδιδε αναπόφευκτα μαγικές δυνάμεις, στις πρώιμες απεικονίσεις. Μη βιαστούμε σε μειδιάματα, διακριτικού σαρκασμού. Ποιος δεν έχει σταθεί, καλοκαίρι, σε κάποιο πλακόστρωτο ή μια προκυμαία, χαζεύοντας το χέρι ενός πλανώδιου καλλιτέχνη; Κι αν κάποιος αδυνατεί να διακρίνει τη μαγεία, καθώς το χαρτί αποκτά σιγά-σιγά βάθος κι η ζωή ξεπροβάλλει από το πουθενά, ας σηκώσει ελάχιστα το βλέμμα κι ας αντικρύσει εκείνο ενός παιδιού, που στέκει παράμερα και χαζεύει. Η μαγεία έχει αυτό ακριβώς το χάρισμα, να βρίσκει καλούς αγωγούς, σχεδόν οπουδήποτε. Φυσικά, για εκείνον μονάχα, ο οποίος με ειλικρίνεια την αναζητά.

Και εγένετο Τέχνη...

Αφροδίτη του Hohle Fels

[ Ύστερη Παλαιολιθική, 35-45.000 έτη ]

Και ξαφνικά, τα πρώτα αδιαμφισβήτητα - από όλους - δείγματα τέχνης, είναι ήδη τόσο σχηματικά και σημειολογικά ώριμα, που δε μπορεί παρά να απορεί κανείς. Πώς, δηλαδή, από την υποψία και την επιφύλαξη, βρεθήκαμε με άλμα τεράστιο στην τελειωμένη Τέχνη. Ο χρόνος και η φθορά έχουν, πιθανότατα κι αυτά, το δικό τους τρόπο να ειρωνεύονται την ανθρώπινη δίψα για κατανόηση, τεμαχίζοντας τις αλυσίδες αιτιών κι αιτιατών. Κι ωστόσο, το παράδοξο έγκειται στην ποσότητα κι όχι στην ποιότητα: αντί για μικρές ασυνέχειες διάσπαρτες, εδώ κι εκεί, τεράστια χάσματα κι άβυσσοι. Ίσως κάποιο καλά κρυμμένο Φαγιούμ της Παλαιολιθικής, περιμένει ακόμα υπομονετικά τ' ανθρώπινο χέρι, να το φέρει και πάλι στο φως. Ν' αποκαλύψει εκείνο το ενδιάμεσο στάδιο, όπου η ματιά ξεκίνησε να δίνει τη σκυτάλη στο χέρι κι ο μαγεμένος γινόταν, δειλά-δειλά, ο μάγος.

Θα μπορούσε, όμως, αυτό το ενδιάμεσο στάδιο να μην υπάρχει καθόλου; Σκεφτόμαστε με αλυσίδες και κλίμακες κι ίσως ξεχνάμε πόσο σημαντικά είναι στην ιστορία μας τα άλματα. Άλματα, που βασίστηκαν στην τυχαιότητα ή την αποτυχία, παρά στο θρίαμβο της συλλογιστικής και της στρατηγικής. Θ' αρκούσαν ίσως, σ' εκείνο το "πρώτο χέρι", άτσαλο και αμάθητο, επιφυλακτικό καθώς ήταν στην αρχή, μερικές άστοχες κινήσεις, μερικά λοξοδρομήματα απειρίας, για να προσλάβει η μορφή μια τελειότητα απρόσμενη. Μπορώ ακόμη και να φανταστώ την έκπληξη και το δέος, εκείνου του πρώτου "καλλι-τεχνίτη", μπροστά στην αναπάντεχη και μαγική ομοιότητα του άψυχου με το έμψυχο. Το άλμα συντελέστηκε, λοιπόν. Το μόνο, που χρειάστηκε για τη συνέχεια, ήταν η απλή μίμηση. Αλλά μ' αυτήν την τελευταία μας είχε προικήσει η φύση πολύ νωρίτερα και γι' άλλους λόγους. Το υπόλοιπο της διήγησης κυλάει τόσο αυθόρμητα, ώστε καμιά φορά γυρίζοντας πίσω, δε θα μπορούσαμε να φανταστούμε τίποτε φυσικότερο από το αναπάντεχο άλμα και την έκπληξη.

Μήπως, πάλι θα μπορούσε να είναι μια έμφυτη απεικονιστική δύναμη, ένα παράπλευρο εξελικτικό κέρδος; Μήπως, το άλμα δεν είναι τυχαίο, αλλά απλά αναπόφευκτο; Και τη στιγμή, που ο εγκέφαλος έδωσε την πρώτη απεικονιστική εντολή, ήταν ήδη αρκετά ώριμος ώστε να ξεκινήσει όχι απ' το πρώτο, μα διαμιάς από το δεύτερο ή το τρίτο σκαλοπάτι; Μπορεί όλα ετούτα να έχουν ήδη απαντηθεί ή σχολιαστεί εκτενώς από την επιστημοσύνη της Τέχνης. Κι ωστόσο είναι τόσο όμορφο ν' ανακαλύπτεις ξανά τον κόσμο από μόνος σου...

Άνθρωπος-Λιοντάρι του Hohlenstein Stadel

[ Ύστερη Παλαιολιθική, 40.000 έτη ]